Najświętsze Serce Jezusa – „serce odnawiające” przez wezwanie do wynagrodzenia, do uczynków pokutnych i do życia cnotliwego

Jezu miłujący nas całym sercem, godny najgłębszej miłości i naj­wyższej chwały, a mimo to tak mało kochany, a nawet nienawidzo­ny i w swych wyznawcach prześladowany, pragniemy na wszelki dostępny nam sposób współpracować w dziele zbawienia i dążyć do przemiany umiłowanego przez Ciebie świata.

Aby wynagrodzić za obojętność, zniewagi, nienawiść do Cie­bie, brak miłości i krzywdy wyrządzone bliźnim, które równocześ­nie godzą w Ciebie, kochającego ludzi, chcemy odtąd gorliwiej i doskonalej służyć Tobie i spełniać dokładniej Twoją wolę. W tym celu składamy w ofierze wszystko, co mamy lub posiadać może­my, nasze zdolności i całych siebie, abyś tym wszystkim rozporzą­dzał według swego upodobania.

Z Aktu wynagrodzenia Najświętszemu Sercu Pana Jezusa

Zasady rządzące wyborem tematów sympozjów i konferen­cji bywają różne. Wybór problematyki i prelegentów także. Or­ganizatorzy konferencji naukowych w zależności od rodzaju spo­tkania wyznaczają konkretne tematy albo tylko ogólnie określają, czego powinno dotyczyć wystąpienie. Tym razem oczekiwania były bardzo precyzyjne. Ciesząc się z zaproszenia do czynnego uczestnictwa w dorocznym sympozjum o Najświętszym Sercu Pana Jezusa, stanąłem przed niemałym wyzwaniem, organizatorzy sympozjum zaproponowali bowiem temat: Najświętsze Serce Jezusa – „serce odnawiające” przez wezwanie do wynagrodzenia, do uczynków pokutnych i do życia cnotliwego. Zastanawiając się, jak podejść do tak obszernego tematu, pomyślałem: czy dam radę, przecież nie jestem specjalistą w tej dziedzinie? Tyle już napisano i powiedziano o wynagradzającym aspekcie kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa. Cóż nowego mogę powiedzieć?

Teologia wynagrodzenia została jasno wyjaśniona przez pa­pieża Piusa XI w encyklice Miserentissimus Redemptor ogłoszo­nej w 1928 roku¹. Od tej pory wielu teologów zajmowało się du­chowością Serca Wynagradzającego². W opracowaniach na ten temat, budowanych wokół idei odkupienia i zbawienia dokona­nego przez Jezusa Chrystusa, pojawiają się idee ekspiacji, poku­ty, ofiary i zadośćuczynienia³. Duchowość wynagradzająca ukie­runkowana jest na nawrócenie, walkę z grzechem, wewnętrzną przemianę i odnowę życia⁴. Teolodzy zwracają uwagę, że środka­mi prowadzącymi do osobistej metanoi są adoracja, miłość, dzięk­czynienie i przebłaganie za grzechy własne i innych. Przemiana serca na wzór Serca Jezusa nie ogranicza się jedynie do odnowy jednostki. Osobiste nawrócenie musi prowadzić do zaangażowa­nia w budowanie cywilizacji Serca Jezusowego – cywilizacji mi­łości, sprawiedliwości i pokoju⁵.

Sformułowanie tematu

Co wobec powyższego można powiedzieć o duchowości wy­nagrodzenia tak, by się nie powtarzać? Problem dotyczy tego, jak teologię wynagrodzenia przekuć w duchowość wynagrodzenia w praktyce. Jednoczenie się z Chrystusem, naśladowanie i współcierpienie, łączenie swoich ofiar z ofiarą Serca Jezusowego, naśla­dowanie tego Serca w miłości to zasadnicze elementy duchowo­ści odnowy inspirowanej wezwaniem, by człowiek przemieniał swoje serce na wzór Serca Jezusowego. To wezwanie, aby sta­wać się w pełni człowiekiem, aby odbudowywać w sobie znisz­czony przez grzech obraz Boży. To wszystko musi prowadzić do zaangażowania w przemianę serca, życia, a także zaangażowanie w przemianę świata.

Jeszcze raz wrócę do tematu, który podpowiada, że Najświęt­sze Serce Jezusa jest „sercem odnawiającym”, gdyż wzywa do wy­nagradzania, do uczynków pokutnych i do życia cnotliwego. Cho­dzi więc nie tyle o opis praktyk religijnych związanych z kultem Najświętszego Serca Pana Jezusa, ile o to, co z tego kultu wynika dla życia konkretnego wierzącego. Chodzi o zastosowanie w prak­tyce teologii wynagrodzenia, czyli o odpowiedź na pytanie, jak wertykalny wymiar wynagrodzenia przekuć w wymiar horyzon­talny – zmieniający nasze życie, odnawiający nasze życie.

Szukając inspiracji, zwróciłem uwagę na dwa źródła. Pierw­szym jest magisterium papieży ostatnich lat z bł. Janem Pawłem na czele, które prezentuje klasyczne rozumienie teologii wyna­grodzenia w Kościele. W nauczaniu tym znajdujemy wiele kon­kretnych praktycznych wskazówek dla naszego życia. Szczegól­nym świadectwem jest magisterium Jana Pawła II, gdyż jest to świadectwo teoretyka i praktyka teologii i duchowości wynagro­dzenia. Na szczególną uwagę zasługują słowa błogosławione­go papieża zawarte w Liście skierowanym do Ojca Petera-Hansa Kolvenbacha (S.J.), Generała Towarzystwa Jezusowego z 5 paź­dziernika 1986 roku o szerzeniu kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa. Jan Paweł II pisał: „spoglądając na Serce Jezusa, serce czło­wieka uczy się poznawać prawdziwy i jedyny sens własnego ży­cia, uczy się swego przeznaczenia, rozumienia wartości prawdzi­wie chrześcijańskiego życia, uczy się strzec przed ułomnościami ludzkiego serca, łączenia synowskiej miłości wobec Boga z miłością bliźniego. Tak oto – a jest to prawdziwe zadośćuczynienie, któ­rego oczekuje Serce Zbawiciela – na ruinach nienawiści i prze­mocy będzie mogła powstać cywilizacja Serca Chrystusa”⁶. Sło­wa te zostały przypomniane przez Benedykta XVI w 2006 roku w Liście do przełożonego generalnego Towarzystwa Jezusowe­go z okazji 50. rocznicy ogłoszenia Encykliki „Haurietis aquas”. Poznawać miłość Serca Jezusa i świadczyć o niej wobec ludzi ⁷. Następca i przyjaciel Jana Pawła II przypomniał, że poprzez po­znanie i doświadczenie w Sercu Jezusa, czym jest Boża miłość, człowiek wezwany jest do dawania świadectwa o tej miłości wo­bec innych. Tak właśnie rodzi się i umacnia właściwa odpowiedź człowieka na przykazanie miłości⁸.

Dla poprzednika Jana Pawła II, Pawła VI pobożność oparta na tajemnicy Serca Jezusowego stanowiła ważny element chrześcijań­skiego duchowego kręgosłupa. Ze spuścizny nauczania Pawła VI zdecydowałem się wybrać słowa z rozważania podczas audiencji generalnej z 24 lipca 1968 roku Umartwienie i pokuta obowiązu­jącą drogą dla człowieka dążącego do doskonałości. W rozważa­niu tym papież wprawdzie nie powołuje się wprost na teologię Serca Jezusa, ale mówi o roli ducha pokuty i umartwienia w przy­wracaniu człowieczeństwa człowiekowi – w przywracaniu obra­zu Bożego w człowieku. Opierając się na nauczaniu soborowym, Paweł VI określa wzór człowieczeństwa, jaki kształtuje Kościół. Humanizm chrześcijański to humanizm o twarzy i sercu Chry­stusa Zmartwychwstałego. Taki humanizm wpatrzony w symbol i niedościgniony wzór człowieczeństwa – Serce Jezusa – to huma­nizm uwzględniający ewangeliczną metanoię, nawrócenie, głębo­ką, twórczą zmianę myśli, uczuć, postępowania, zmuszający do pewnego wyrzeczenia się siebie, humanizm oparty na poznaniu i wypełnianiu w praktyce zasad chrześcijańskich⁹.

Paweł VI zwrócił uwagę, że droga do kształtowania człowie­czeństwa na wzór Serca Jezusa wymaga ofiar i czujności wobec niebezpieczeństw oraz walki z pokusami. Naśladowanie Chrystusa wymaga wejścia na wąską drogę wiodącą do zbawienia (por. Mt 7,13-14). Jest to droga krzyża wymagająca umartwienia, wyrze­czenia, pokuty i walki z tym, co jest źródłem grzechu (Mt 5,29-30; 18,18)¹⁰. Człowiek dążący do ukształtowania w sobie obrazu Chry­stusa musi być gotowy na nieustanne kierowanie swego życia ku Bogu i Jego woli, na opanowywanie się i oczyszczanie własnego życia (GS, nr 37), naprawiania, swoich win. Taka postawa zbliża go do krzyża Chrystusa oraz pobudza do ducha pokuty i woli do­pełnienia w swym ciele cierpień Chrystusa (Kol 1,24)¹¹.

Drugim punktem odniesienia, na który chcę zwrócić uwagę, jest inicjatywa Konferencji Episkopatu Filipin podjęta w 2003 roku i ogłoszona wiernym w liście zatytułowanym W Sercu Jezusa: Uzdrowić nasz kraj, odnowić nasze życie¹². Biskupi filipińscy na­zwali ten program C-O-R: Conversion, Offering of our daily lives, and Reparation (Nawrócenie, Ofiarowanie swojego życia, Zadość­uczynienie). Warto zauważyć, że pierwsze litery tak sformułowa­nego hasła układają się w łacińskie Cor czyli serce. Sami biskupi wskazali, że celem tego narodowego programu jest zapoczątko­wanie autentycznych reform i odnowy życia chrześcijańskiego Fi­lipińczyków. Nawiązali tym samym do programu, jaki Konferencja Episkopatu Filipin zaproponowała już wcześniej – w Roku Ma­ryjnym 1985. Tamten program skutecznie posłużył do odniesie­nia zwycięstwa nad dyktaturą Marcosa. Ten sam program został przekazany przez Matkę Bożą dzieciom w Fatimie.

Myśl pasterzy Kościoła powszechnego

Najświętsze Serce Jezusa jest źródłem inspiracji i siłą pro­wadzącą do odnowy życia. Wzywając do włączenia się w dzie­ło wynagrodzenia, do uczynków pokutnych i do życia cnotliwe­go, Serce Jezusa staje się fundamentem odnowy życia każdego chrześcijanina i całej wspólnoty wierzących. W tym duchu wielo­krotnie wypowiadali się papieże ostatnich czasów. Warto wobec tego na początku rzucić okiem na niektóre ich charakterystycz­ne wypowiedzi.

Paweł VI

Paweł VI wielokrotnie wypowiadał się na temat tajemnicy Ser­ca Jezusa. Zwracał uwagę na symbolikę Serca Jezusowego i przy­pominał o wielkim potencjale tkwiącym w duchowości Serca Je­zusowego. Serce Jezusa według Pawła VI stanowi punkt wyjścia do prawdziwej metanoi, do przemiany serc wierzących. W Liście apostolskim Investigabiles divitias Christi, w 200-letnią rocznicę ustanowienia liturgicznego święta ku czci Najświętszego Serca Je­zusa z 6 lutego 1965 roku pisał: „Ponieważ Najświętsze Serce Jezu­sa, gorejące ognisko miłości, jest symbolem i wyraźnym obrazem owej odwiecznej miłości, przez którą «tak Bóg umiłował świat, że Syna swego jednorodzonego dał» (J 3,16), jesteśmy przekonani, że religijne obchody rocznicy bardzo się przyczyniają do głęb­szego przemyślenia i zrozumienia bogactw miłości Bożej. Mamy również nadzieję, że wszyscy wierni zaczerpią stąd skuteczniej­szych sił, by życie kształtować według Ewangelii, usilnie popra­wiać obyczaje i Przykazania Boże czynić owocującymi”¹³.

Papież, który zaangażował wszystkie swoje siły w odnowę Ko­ścioła w duchu wskazanym przez II Sobór Watykański wierzył, że taka odnowa ducha i obyczajów, a także ożywienie instytucji ko­ścielnych i życia ewangelicznego zależą od naszego zakorzenie­nia w miłości Bożego Serca¹⁴. Paweł VI przypomniał, że II Sobór Watykański pragnął wszechstronnej odnowy życia chrześcijańskie­go – tak wspólnotowego, jak i prywatnego, i dlatego przedstawił wspaniałe misterium Kościoła. Tego misterium nie można należy­cie zrozumieć bez odniesienia do odwiecznej miłości Słowa Wcie­lonego. Symbolem tej miłości jest zranione Serce Jezusa. Paweł VI przytoczył słowa konstytucji dogmatycznej o Kościele: „Kościół czyli Królestwo Chrystusowe, już teraz obecne w tajemnicy, dzięki mocy Bożej rośnie w sposób widzialny w świecie. Znakiem tego początku i wzrastania jest krew i woda wypływające z otwartego boku Jezusa ukrzyżowanego” (Lumen gentium, nr 3). Serce Zbawi­ciela jest nie tylko symbolem miłości Boga. Jest źródłem pocho­dzenia i mocy Kościoła. Z przebitego Serca Zbawiciela narodził się Kościół i stamtąd czerpie pokarm, ponieważ Chrystus „wydał zań samego siebie, aby go uświęcić, oczyściwszy obmyciem wodą, któremu towarzyszy słowo” (Ef 5,25-26)¹⁵.

Bł. Jan Paweł II

Jan Paweł II był z pewnością człowiekiem o wielkim sercu i pasterzem na wzór Serca Jezusowego. W swoim bogatym ma­gisterium często mówił o sercu jako o fundamentalnym centrum człowieka, z którego wypływa wszystko, czym on jest i co robi. Od młodości duchowość Karola Wojtyły przesiąknięta była czcią dla Boskiego Serca Zbawiciela i Niepokalanego Serca Maryi. Nie powinno to nikogo dziwić, jeśli się pamięta, że wzrastał w ojczyź­nie, którą Boża opatrzność wybrała do odegrania szczególnej roli w ustanowieniu liturgicznego święta Najświętszego Serca Pana Je­zusa. Polski episkopat odegrał szczególna rolę w realizacji proś­by, którą Jezus powierzył św. Małgorzacie Marii. To właśnie pol­scy biskupi zwrócili się w 1795 roku w specjalnym memoriale do papieża z prośbą o ustanowienie tego święta¹⁶.

Analiza całości nauczania bł. Jana Pawła II o Sercu Jezusa wymagałaby odrębnej i obszernej publikacji. W swoim tekście ograniczę się do kilku najważniejszych spraw. Swojej szczególnej pobożności Jan Paweł II dał wyraz w cyklu rozważań o Najświęt­szym Sercu Jezusa opartych na wezwaniach Litanii do Najświęt­szego Serca Pana Jezusa wygłoszonych w czasie środowych au­diencji w latach 1985, 1986 i 1989. W rozważaniach tych często pojawia się temat miłości Serca Jezusa i konieczności odpowiedzi człowieka na tę miłość poprzez podejmowanie uczynków po­kutnych i wynagradzania Sercu Jezusa. Miłość do Serca Jezusa musi człowieka prowadzić do przemiany życia na wzór Boskie­go Serca.

Na istotne elementy kultu Serca Jezusa Jan Paweł II zwrócił uwagę w homilii podczas mszy świętej sprawowanej przed bazy­liką w Paray-le-Monial 5 października 1986 roku. Papież mówił wtedy m.in.: „Serce, stworzone po to, by było siedliskiem miło­ści, stało się głównym siedliskiem odrzucenia Boga, siedliskiem grzechu człowieka, który odwraca się od Boga, by związać się ze wszystkimi możliwymi «bożkami». Wtedy właśnie serce staje się «nieczyste». To miejsce wewnętrzne w każdym człowieku odzy­skuje swoją «czystość», gdy otwiera się dla Boga: dla Tego, który stwarzając, wyraził w nim od początku swój obraz i podobieństwo. Serce jest również centralnym ośrodkiem nawrócenia, którego pragnie Bóg od człowieka i dla człowieka. Przecież stworzył czło­wieka, aby z nim obcować w miłości. Stworzył, ażeby człowiek był wrażliwy na Boga, nie obojętny, nie zimny. Jakże wymowne są słowa Proroka: «odbiorę wam serce kamienne, a dam wara ser­ce z ciała» (Ez 36,26)! Serce z ciała, serce obdarzone ludzką wrażli­wością, serce podatne na tchnienie Ducha Świętego”¹⁷. Jan Paweł II zachęcał, by z przebitego Serca Chrystusa czerpać tę prawdziwą miłość, jakiej potrzeba do odnowy serca i budowania cywilizacji miłości w każdym miejscu, w którym żyją wierzący w Chrystusa – w społeczeństwie, w wioskach, w dzielnicach miast, w fabrykach i biurach, w spotkaniach pomiędzy ludami i rasami. Wysiłek bu­dowania cywilizacji miłości powinien zmierzać do tego, aby „ka­mienne serce”, serce oschłe przemienić w „serce z ciała”, otwarte na braci i otwarte na Boga¹⁸.

Znaczenie wynagrodzenia zostało przez bł. Jana Pawła II podkreślone w przemówieniu wygłoszonym z okazji kanonizacji bł. Klaudiusza de la Colombiere’a. W homilii wygłoszonej pod­czas mszy świętej w bazylice św. Piotra 31 maja 1992 roku papież powiedział: „W epoce kontrastu pomiędzy gorliwością jednych a obojętnością i bezbożnością wielu, powstało nabożeństwo skon­centrowane na człowieczeństwie Chrystusa, na Jego obecności, na Jego miłosiernej miłości i na przebaczeniu. Można różnie poj­mować wezwanie do «wynagradzania», tak charakterystyczne dla Paray-le-Monial, ale w zasadzie chodzi o to, by grzesznicy, czyli wszyscy ludzie zwrócili się do swego Pana, odpowiadając na Jego miłość, by byli Mu wierniejsi w przyszłości i przepajali swoje ży­cie miłością. Jeśli istnieje solidarność w grzechu, istnieje również solidarność w zbawieniu”¹⁹.

W Sercu Jezusa został przezwyciężony grzech, który jest prze­ciwnikiem świętości i duchowego rozwoju człowieka, dlatego pa­pież wskazał Serce Jezusa jako źródło życia i świętości. W Elblągu bł. Jan Paweł II zachęcał Polaków: „Wynagradzajmy Sercu Bożemu za grzechy popełnione przez nas i przez naszych bliźnich. Wyna­gradzajmy za odrzucanie dobroci i miłości Boga”²⁰.

W Adhortacji apostolskiej Reconciliatio et paenitentia papież mówił o fundamentalnej roli sakramentu pokuty w drodze nawró­cenia i przemiany życia. Bóg, który przebacza grzechy w sakra­mencie pokuty, jest także źródłem łaski potrzebnej do odnowy serca. Do skutecznej przemiany serca wierzącego konieczna jest jednak współpraca z Bożą łaską. Ważnym elementem tej ludzkiej współpracy z Bożą łaską jest zadośćuczynienie i wynagrodzenie. Jan Paweł II stwierdził, że „zadośćuczynienie jest końcowym ak­tem, który wieńczy sakramentalny znak Pokuty²¹. (...) Z pewno­ścią nie jest to cena, którą płaci się za odpuszczony grzech i za otrzymane przebaczenie: żadna ludzka cena nie może wyrównać tego, co się otrzymało, owocu przenajdroższej Krwi Chrystusowej. Akty zadośćuczynienia – które, choć zachowują charakter prosto­ty i pokory, powinny mocniej wyrażać wszystko to, co oznaczają – zawierają cenne elementy: są znakiem osobistego zaangażowa­nia, które chrześcijanin podejmuje w Sakramencie wobec Boga, aby rozpocząć nowe życie (dlatego zadośćuczynienie nie powinno sprowadzać się tylko do odmówienia pewnych modlitw, ale win­no ono obejmować akty czci Bożej, uczynki miłości, miłosierdzia i wynagrodzenia); zawierają przekonanie, że grzesznik, po otrzy­maniu przebaczenia, jest zdolny do tego, by włączyć swe własne fizyczne i duchowe umartwienie, dobrowolne a przynajmniej przy­jęte, w Mękę Chrystusa, który wysłużył mu przebaczenie; przypo­minają, że także po rozgrzeszeniu pozostaje w duszy chrześcija­nina pewien obszar mroku, będący skutkiem ran grzechowych, niedoskonałości skruchy, osłabienia władz duchowych, w których tkwi jeszcze pozostałe zakaźne ognisko grzechu, wciąż wymaga­jące walki z nim poprzez umartwienie i pokutę”²².

W liście Dominicae cenae Jan Paweł II przypomniał, że idea wynagrodzenia, tak mocno obecna w praktyce adoracji euchary­stycznej jest wciąż ważnym elementem duchowości chrześcijań­skiej. „Jest równocześnie przejęta wielkością tej Ludzkiej Śmierci, w której świat – to znaczy każdy z nas – został «umiłowany» aż do końca. I równocześnie zawiera się w niej jakaś nasza «odpłata», ja­kieś wynagrodzenie za tę Miłość ukrzyżowaną na śmierć: jest na­szą «Eucharystią», czyli naszym dziękczynieniem, uwielbieniem za to, że nas odkupił swoją śmiercią i przez swoje zmartwychwsta­nie dał nam uczestnictwo w życiu nieśmiertelnym”²³.

Papież uznał, że duch eucharystycznego wynagrodzenia sta­nowi integralną część autentycznego ducha odnowy soborowej: „Ożywienie i pogłębienie kultu eucharystycznego jest sprawdzia­nem prawdziwej odnowy – tej, którą Sobór postawił sobie za cel. Jest tej odnowy punktem poniekąd kulminacyjnym. (...) Kościół i świat odczuwają wielką potrzebę kultu eucharystycznego. Jezus oczekuje nas w tym Sakramencie miłości. Nie żałujmy naszego czasu na spotkanie z Nim w adoracji, na kontemplację pełną wia­ry i gotowości wynagrodzenia wielkich win i występków świata”²⁴. Jan Paweł II uzupełnił tę myśl w Orędziu na stulecie poświę­cenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa „Bóg objawia swą miłość w Sercu Chrystusa”, opublikowanym w Warszawie

11 czerwca 1999 roku, w Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa, w czasie jego siódmej pielgrzymki do Polski: „Poświęce­nie rodzaju ludzkiego dokonane w 1899 roku stanowi niezwykle doniosły krok w dziejach Kościoła, a coroczne ponawianie tego aktu w uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa zachowuje do dziś pełny sens. To samo należy powiedzieć także o «Akcie wynagrodzenia», który zazwyczaj odmawia się w uroczystość Chrystu­sa Króla. Do dziś aktualne pozostają słowa Leona XIII: «Do Niego więc trzeba się uciekać, bo On jest Drogą, Prawdą i Życiem. Jeżeli się zbłądzi, należy wrócić na prawdziwą Drogę. Jeżeli ciemności opanowały umysł, należy je rozproszyć światłem Prawdy. Jeżeli śmierć nas ogarnia, trzeba przylgnąć do Życia» (Annum sacrum, 5). Czyż nie taki jest program Soboru Watykańskiego II i mojego pontyfikatu?”²⁵.

Benedykt XVI

Także papież Benedykt XVI wskazywał na znaczenie poboż­ności opartej na tajemnicy Serca Jezusa. Szczególny wyraz dał temu przekonaniu, ogłaszając Rok Kapłański, który rozpoczął się w uroczystość Serca Jezusowego. Benedykt XVI wyraźnie zazna­czył, że jednym ze źródeł inspiracji jest duchowość Serca Jezu­sowego: „W zbliżającą się uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa, w piątek 19 czerwca 2009 roku, dzień tradycyjnie poświę­cony modlitwie o uświęcenie kapłanów, zamierzam oficjalnie ogłosić Rok Kapłański. Okazją do tego jest również 150. rocznica dies natalis – dnia narodzin dla nieba Jana Marii Vianneya, świę­tego patrona wszystkich proboszczów świata. Ten rok, który ma pobudzić do wewnętrznej odnowy wszystkich kapłanów, aby ich świadectwo ewangeliczne we współczesnym świecie stało się sil­niejsze i bardziej wyraziste, zakończy się w tę samą uroczystość w roku 2010. Święty Proboszcz z Ars zwykł mawiać: «Kapłaństwo - to miłość Serca Jezusowego»”²⁶. Wcześniej jako teolog, kardynał Ratzinger w Duchu liturgii napisał: „Nabożeństwo do Serca Jezusa zachęca chrześcijan do twórczej i czynnej miłości, gotowej iść do mrocznych i niebezpiecznych miejsc w poszukiwaniu zagubionej owcy. «Wyjdź co prędzej na ulice i w zaułki miasta i sprowadź tu ubogich, ułomnych, niewidomych i chromych!» (Łk 14,21). «Wielki gest objęcia ramionami przez Ukrzyżowanego jeszcze nie osiąg­nął celu, dopiero się rozpoczął»”²⁷.

O co chodzi w duchowości Serca Jezusowego

Wszystkie wymienione tu teksty pokazują jasno, że w tak ro­zumianej duchowości pobożność oparta na tajemnicy Serca Jezu­sowego nie może się kończyć na praktykach religijnych w świą­tyni ani na wyrażaniu uczuć. Duchowość Serca Jezusowego jest autentyczna tylko wtedy, gdy znajduje drogę, gdyż znajduje spo­sób na przemianę człowieka i jego stylu życia. Taka duchowość staje się dynamiczna, staje się siłą formującą i zmieniającą czło­wieka. Taka duchowość nie może pozostać jedynie pobożnym sentymentalnym uczuciem współczującym zranionemu i cier­piącemu Sercu Zbawiciela²⁸. Człowiek staje się duchowo dojrza­ły, kiedy zaczyna stawać się lepszy, kiedy zaczyna odróżniać się od świata wokół, kiedy zaczyna zmieniać ten świat. Serce Jezu­sa prowadzi do przemiany naszego serca. Człowiek kierujący się na co dzień duchowością Serca Jezusowego rezygnuje ze swoich dotychczasowych pseudowartości i zaczyna wszczepiać w swo­je serce wartości, które znajduje w Sercu Jezusa. Odrzuca chci­wość, żądzę, prestiż, sławę, zemstę, swoje wyolbrzymione ego, które były jego dotychczasową siłą napędową, a pozwala się od tej pory kształtować przez takie cnoty jak wspaniałomyślność, po­kora i miłość wolna od egoizmu. Święty Paweł pisał w Liście do Rzymian: „Nie bierzcie więc wzoru z tego świata, lecz przemie­niajcie się przez odnawianie umysłu, abyście umieli rozpoznać, jaka jest wola Boża: co jest dobre, co Bogu przyjemne i co do­skonałe” (Rz 12,2)²⁹.

Serce Jezusa odnawia serca wierzących na Filipinach

Jak zostało już tu zaznaczone autentyczna pobożność Serca Jezusowego musi prowadzić do przemiany serca człowieka wie­rzącego. Można w tym miejscu zapytać o to, jak powinna w prak­tyce wyglądać taka metanoia. Wydaje się, że inicjatywa Konferen­cji Biskupów Filipin zasługuje na szczególną uwagę w tej kwestii. Jest ona przykładem praktycznego, duszpasterskiego zastosowa­nia logiki Bożego Serca.

Biskupi z Filipin podjęli duszpasterską inicjatywę w obliczu współczesnych trudnych czasów kryzysu w sferze ekonomicznej i politycznej, ale przede wszystkim w obliczu kryzysu pewnych najgłębszych wartości dotykającego życie rodzinne oraz wspólno­towe Kościoła i narodu. W celu przeciwstawienia się tym kryzy­som Episkopat Filipin zaproponował konkretne inicjatywy w for­mie zadań dla całego Kościoła na Filipinach. Inicjatywa pasterzy Kościoła na Filipinach skoncentrowała się na duchowej odnowie, pokucie i modlitwie³⁰.

Jako pierwszy krok w drodze ku odnowie biskupi wskazali ogólnonarodowe praktykowanie dziewięciu pierwszych piątków (listopad 2003 – lipiec 2004) połączone z poświęceniem Sercu Jezusa rodzin i całego ludu³¹. Drugim krokiem był Rok Maryjny. Pasterze zwrócili uwagę, że filipińscy katolicy zawsze odznacza­li się żywym nabożeństwem do Serca Jezusowego, co można ła­two wywnioskować z obecności obrazów i figur Serca Jezusowe­go w katolickich domach, kościołach i kaplicach w całym kraju, z zaangażowania tysięcy kobiet i mężczyzn w Apostolstwo Mod­litwy i inne bractwa związane z czcią Serca Jezusowego. Biskupi wezwali do odnowienia długowiecznej praktyki dziewięciu pierw­szych piątków wszystkie diecezje, parafie, oratoria, wszystkie szko­ły katolickie i inne katolickie instytucje³². Wszystkie te struktury duszpasterskie zostały zobowiązane do sprawowania specjalnych mszy świętych w każdy pierwszy piątek miesiąca i organizowania godziny świętej po mszy świętej lub przed nią albo innej odpo­wiedniej godziny. Aby pomóc wiernym w głębszym zrozumieniu znaczenia czci Najświętszego Serca Jezusa, duszpasterze zostali zobowiązani do przygotowania dobrych homilii i konferencji oraz katechez związanych z tymi nabożeństwami. Pasterze prosili wszystkich, którzy tylko mogą, „każdego katolickiego mężczyznę i kobietę i dziecko” do ofiarowania mszy świętej i Komunii Świę­tej. Oraz do przystępowania do sakramentu pojednania, jeśli to możliwe, w każdy pierwszy piątek³³.

Biskupi Filipin dali wyraz przekonaniu, że nabożeństwo w ten sposób ożywione może się stać motorem odnowy i źródłem ła­ski dla całego społeczeństwa. Odnowa powinna objąć osobiste życie każdego wierzącego, ale także całe rodziny i domy, lokal­ne wspólnoty, życie zawodowe, polityczne, gospodarcze i spo­łeczne na wszystkich poziomach. Cały wysiłek ukierunkowany został na budowanie prawdziwie ludzkiej, bardziej sprawiedliwej i solidarnej społeczności, tak „aby naród filipiński mógł żyć autentyczną cywilizacją miłości”³⁴. Biskupi dali wyraz wierze, że taka odnowa jest możliwa jedynie pod sztandarem Serca Jezusa, gdyż tylko Ono może być nieomylnym źródłem światła i mocy od Ducha³⁵.

Episkopat Filipin zaproponował także dwie szczególne inten­cje, w jakich należałoby ofiarować msze święte i Komunie Świę­te wynagradzające. Pierwsza to uświęcenie kapłanów. Ta inten­cja spowodowana jest zauważanym faktem „kryzysu kapłaństwa”. Odpowiedzią wiary jest formowanie świętych kapłanów, „kapła­nów z sercami głęboko zakorzenionymi w Sercu Ukrzyżowa­nego i Zmartwychwstałego Pana, kapłanów, którzy będą całko­wicie oddani pracy i miłości owieczek jak Jedyny Dobry Pasterz, jak On gotowych oddać swoje życie za trzodę, szczególnie za ubogich”³⁶.

Druga intencja to odnowa życia chrześcijańskiego. Bisku­pi przypomnieli, że proces nawrócenia i uświęcenia obejmujący odnowę chrześcijańskiego zaangażowania i praktyk wiary doty­czy życia każdego katolika. Tylko tak ukształtowani wierni mogą się zaangażować w przeprowadzenie skutecznych reform w kra­ju, w całym filipińskim społeczeństwie, w rządzie i we wszystkich przestrzeniach życia publicznego. Do takich zmian potrzebna jest łaska, której źródło bije w Sercu Jezusa³⁷.

Program C-O-R

Program reform i odnowy życia został oparty na projekcie za­proponowanym i skutecznie przeprowadzonym w Kościele fili­pińskim w Roku Maryjnym 1985: Conversion-Offering-Reparation. Jak zaznaczają sami biskupi, zaproponowany program, który po­służył w skutecznej walce z dyktaturą, został oparty na tym, co Matka Boża powiedziała dzieciom w Fatimie. Warto zatem przyj­rzeć się temu programowi.

C = Conversion (Nawrócenie)

Ewangelia wzywa człowieka do nawrócenia serca i przemiany życia. To wezwanie, które słyszymy szczególnie w okresie Wielkie­go Postu – „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!” – jest zapro­szeniem do szukania na pierwszym miejscu Bożego prawa i Jego sprawiedliwości. Taka jest droga świętości. Biskupi z Filipin przy­pomnieli, że każdy wierny i cała wspólnota musi wciąż zmieniać swoje życie i dostosowywać je do Bożych oczekiwań. Nawróce­nie musi objąć wszystkie przestrzenie życia. Decyzja zmiany życia musi się każdego dnia przekładać na skuteczne działanie. Dopie­ro wtedy będzie można mówić o prawdziwej odnowie³⁸.

O = Offering (Ofiarowanie życia)

Filipińscy pasterze przypomnieli, że zadaniem chrześcijanina jest zaangażowanie w szerzenie królestwa Bożego. To zadanie realizuje się poprzez wypełnianie najbardziej zwyczajnych obo­wiązków i zadań w konkretnym miejscu i stanie życia, w rodzinie, w pracy, na każdym stanowisku, w życiu prywatnym i publicz­nym, w codziennych relacjach z bliźnimi. Kiedy decyzja człowie­ka jest oparta na Bożym prawie, wtedy obszar królowania Boga się poszerza. Kiedy decyzja jest sprzeczna z wolą Bożą, królowa­nie Boga natrafia na przeszkodę. Biskupi podkreślają znaczenie każdej decyzji, każdego wyboru, przypominając, że właściwe de­cyzje mogą zmieniać całe społeczeństwa. Człowiek sam jest jed­nak zbyt słaby, dlatego konieczne jest oddanie się Bogu, ofiaro­wanie Mu codziennego życia. Takie ofiarowanie oznacza zarazem prośbę do Boga, aby działał przez każde swoje dziecko i poma­gał wypełniać swoją wolę.

R = Reparation (Wynagrodzenie)

Nawiązując do prośby przekazanej przez Jezusa św. Marii Mał­gorzacie Alacoqe o msze święte i Komunie wynagradzające w każ­dy pierwszy piątek miesiąca, Episkopat Filipin zachęcił wiernych do ofiarowania wynagrodzenia w modlitwie, w postawie życia i czynach. Biskupi zachęcają, by z miłości do Jezusa ofiarować wy­nagrodzenie za zło i grzechy popełniane przeciwko Bożemu pra­wu i przeciwko dobru bliźniego. Zapraszają wiernych do modli­twy, pokuty i konkretnego działania w duchu solidarności i troski o braci. Takie wynagrodzenie jest uczestnictwem w odkupieńczej miłości Jezusa i realizacją wskazania św. Pawła z Listu do Kolosan: „dopełniam niedostatki udręk Chrystusa w moim ciele dla dobra Jego Ciała, którym jest Kościół” (Kol 1,24)³⁹.

Praktyczna realizacja programu duszpasterskiego

W praktycznej realizacji programu ogłoszonego przez Konfe­rencję Episkopatu Filipin miały pomóc poświęcenie rodzin i ca­łego narodu Najświętszemu Sercu Jezusa i Niepokalanemu Sercu Maryi oraz Rok Maryjny⁴⁰.

Biskupi Filipin zachęcili wiernych do poświęcenia siebie i ca­łego narodu Najświętszemu Sercu Jezusa i Niepokalanemu Sercu Maryi. Poświęcenie to poprzedzone solidnym przygotowaniem nie miało być jednorazowym aktem pobożności. Biskupi uświa­damiali wiernym, że takie poświęcenie zobowiązuje do wierno­ści Ewangelii na co dzień i posłuszeństwa Bożym przykazaniom. Chodzi o przemiany własnego domu i rodziny w prawdziwe cen­trum chrześcijańskiego życia, tak aby rodzina stała się prawdziwie „domowym kościołem”⁴¹. Zwieńczeniem poświęcenia miało się stać poświęcenie narodu Najświętszemu Sercu Jezusa i Niepoka­lanemu Sercu Maryi, które zaplanowano w uroczystość Chrystusa Króla 2003 roku⁴². Wszystkie te inicjatywy zmierzały do otwarcia nowego rozdziału w życiu wiary Filipińczyków, były impulsem do rzeczywistej przemiany życia i stania się prawdziwie chrześci­jańskim narodem, ludem wiernym duchowi i Sercu Zbawiciela⁴³. Pasterze Kościoła na Filipinach wyrazili nadzieję, że droga, którą wyznaczyli, pomoże odnowić cały kraj i uczynić go królestwem Najświętszego Serca Jezusa, prawdziwym królestwem sprawiedli­wości, solidarności, miłości i pokoju⁴⁴.

W tym miejscu należałoby wrócić do tematu naszego arty­kułu. Analiza inicjatywy Konferencji Episkopatu Filipin dowodzi, że właściwie rozumiana duchowość Serca Jezusowego, w któ­rej istotną rolę odgrywa wezwanie do wynagrodzenia, może się stać fundamentem i motorem odnowy życia zarówno pojedyn­czego wiernego, jak i całej społeczności. Skutecznie i z rozma­chem przeprowadzony program w Kościele filipińskim pokazuje, że duchowości Serca Jezusowego nie można odkładać na półkę historycznych i archaicznych wrażliwości. Także dzisiaj może ona prowadzić do umocnienia na drodze wzrastania w świętości i otwierać nowe horyzonty apostolskiego zaangażowania. Serce Jezusa nie tylko zaprasza do powrotu do Boga z ufnością i miło­ścią, do codziennego wypełnienia nakazów Ewangelii. Serce Jezu­sa oczekuje posłuszeństwa Bożym przykazaniom i współczującej służby braciom i siostrom. Serce Jezusa dzisiaj także prosi każde­go wierzącego i całe wspólnoty o zaangażowanie się w walkę ze wszystkim, co rani godność i prawa człowieka, szczególnie ubo­giego i bezbronnego. Takie zaangażowanie to właśnie wypełnia­nie wezwania do wynagrodzenia. Biskupi Filipin przypomnieli, że jest wiele sposobów, poprzez które można się starać naprawiać skutki grzechów zatwardziałości i niesprawiedliwości, grzechów przeciwko miłości Boga i bliźniego, o czym przypomniał Jezus w rozmowie z faryzeuszem⁴⁵, ukazanej w tajemnicy Jego Boskie­go Serca. Przyjęcie orędzia Zbawiciela może się stać początkiem mobilizacji do nawrócenia i odnowy życia⁴⁶.

Zakończenie

W cytowanym już wcześniej liście o szerzeniu kultu Najświęt­szego Serca Pana Jezusa skierowanym do generała jezuitów Jan Paweł II napisał o konieczności budowania cywilizacji Serca Jezusa⁴⁷. Te słowa bł. Jana Pawła II chyba najlepiej podsumowują tezę wyrażoną w temacie niniejszego opracowania. Człowiek otwiera­jąc się na tajemnicę przemieniającej łaski Bożej miłości wyrażonej w Sercu Jezusa, rozpoczyna mozolny trud odbudowania swojego życia i kształtowania go na wzór Serca Jezusa. Duch pokuty i wy­nagrodzenia musi prowadzić do codziennego praktykowania mi­łości i sprawiedliwości. Modlitwa, podejmowanie uczynków po­kutnych, podejmowanie obowiązków stanu prowadzi do odnowy życia osobistego i społecznego⁴⁸.

Serce Jezusa wzywa do nawrócenia, uczynków pokutnych i wynagrodzenia. To Boskie Serce jest nie tylko źródłem inspira­cji, ale także fundamentem i wzorem nowej cywilizacji, która jest cywilizacją Serca Jezusowego, cywilizacją miłości, sprawiedliwo­ści i pokoju. Kontemplacja miłości Serca Jezusowego, adoracja, dziękczynienie i wynagradzanie za grzechy własne i innych in­spirują człowieka do nieustannego nawracania się. Osobiste na­wrócenie prowadzi do zaangażowania w budowanie cywilizacji Serca Jezusowego – cywilizacji miłości, sprawiedliwości i poko­ju. Nowy człowiek, którego serce zostało przemienione przez Bo­skie Serce, odwdzięcza się Bogu miłością synowską i angażuje się w przemianę świata.

Myślę, że w niniejszym tekście na przykładzie konkretnej ini­cjatywy duszpasterskiej Episkopatu Filipin zainspirowanej du­chowością Serca Jezusowego udało się pokazać, jak teorię moż­na przekuć w praktykę. Program pasterzy Kościoła na Filipinach pokazuje, że Najświętsze Serce Jezusa jest rzeczywiście „sercem odnawiającym”, gdyż wzywa i prowadzi do wynagradzania, do uczynków pokutnych i do życia cnotliwego, do konkretnej od­nowy życia osobistego i społecznego. Na tym konkretnym przy­kładzie można zobaczyć, w jaki sposób wertykalny wymiar teolo­gii wynagrodzenia przekuwa się w wymiar horyzontalny. W jaki sposób Serce Jezusa może zmienić życie konkretnego człowieka i świata, w którym żyje.

Przypisy

¹ Pius XI, Encyklika Miserentissimus Redemptor. O wspólnym zadość­uczynieniu Najświętszemu Sercu Jezusowemu (8.05.1928) [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/misereatissimus_redemptor_08051928.html.

² Szukający literatury na ten temat mogą znaleźć teksty Magisterium Kościo­ła oraz opracowania teologiczne tematu m.in. w: C. Drążek, E. Grzebień (red.), Bóg bliski: historia i teologia kultu Najświętszego Serca Jezusa, Kraków 1983; J. Sypko, Serce Jezusa, w: M. Chmielewski (red.), Leksykon duchowości katolickiej, Kraków 2002; A. Tessarolo, Teologia Serca Jezusowego, Kraków 1997; E. Hanter, Historia kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa, Ząbki 1998; Anna Gąsior, J. Królikowski, P. Łabuda (red.), Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, Tarnów 2007; J. Hojnowski, Słownik kultu Serca Jezusowego, Kraków 2000.

³ Zob. m.in. K. Zimończyk, Nabożeństwo do Najświętszego Serca Je­zusowego jako szczególny środek zjednoczenia z Chrystusem [online], do­stęp: 2013.05.31, http://duchowosc.scj.pl/; M. McDonald, A New Reparation: Our Vision of the Sacred Heart Put Into Practice [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.new.sacredheartcc.org/component/content/article/35-2010/56-anew-wynagrodzenie-our-vision-of-the-sacred-heart-put-into-practice; A. Roma­nowski, Kult Serca Pana Jezusa, historia i natura [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.fzs.info.pl/formacja/Kult%20Serca%20Pana%20Jezusa.pdf.

⁴ Zob. L. Poleszak, W komunii z Sercem Jezusa, w komunii z ludźmi [online], dostęp: 2013.05.31, http://wizytki.pl/pl/informacje/aktualnosci/w_komunii_z_sercem_jezusa_w_komunii_z_ludzmi, ss. 7-9.

⁵ Wielokrotnie przypominał o tym bł. Jan Paweł II. Por. Jan Paweł II, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa – „Bóg objawia swą miłość w Sercu Chrystusa” (11.06.1999), p. 2, w: tenże, Dzieła zebrane, t. IX, Homilie i przemówienia z pielgrzymek – Europa, cz. 1, Polska, Kraków 2008, s. 821; tenże, Homilia podczas beatyfikacji ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego i Nabożeństwa Czerwcowego (7.06.1999), p. 4, w: tenże, Dzieła zebrane, t. IX, dz. cyt., s. 794-795; tenże, Homilia podczas Li­turgii Słowa na zakończenie II Synodu Plenarnego (11.06.1999), p. 6, w: tenże, Dzieła zebrane, t. IX, dz. cyt., s. 828-829.

⁶ Por. Jan Paweł II, List do Ojca Petera-Hansa Kolvenbacha (S.J.), Gene­rała Towarzystwa Jezusowego o Szerzeniu kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa (5.10.1986), w: Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, IX/2, Rok 1986, Poznań 2007, s. 432.

⁷ Benedykt XVI, List do przełożonego generalnego Towarzystwa Jezu­sowego z okazji 50. rocznicy ogłoszenia Encykliki „Haurietis aquas”. Pozna­wać miłość Serca Jezusa i świadczyć o niej wobec ludzi (15.05.2006) [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/listy/50haurietis_15052006.html.

⁸ Por. tamże.

⁹ Paweł VI, Rozważanie w czasie Audiencji Generalnej Umartwienie i po­kuta obowiązującą drogą dla człowieka dążącego do doskonałości (24.07.1968) [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/audiencje/ag_24071968.html.

¹⁰ Por. tamże.

¹¹ Por. tamże.

¹² Permanent Council of the Catholic Bishops’ Conference of the Philip­pines (CBCP), Pastoral message In the Heart of Jesus: Healing Our Land, Re­newing Our Lives [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.cbcponline.net/documents/2000s/html/2003-renewingourlives-long.html.

¹³ Paweł VI, List apostolski Investigabiles divitias Christi w 200-letnią rocznicę ustanowienia liturgicznego święta ku czci Najświętszego Serca Jezu­sa (6.02.1965) [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/listy/investigabiles_06021965.html.

¹⁴ Por. Paolo VI, Lettera Diserti interpretes. Ai superiori maggiori degli istituti religiosi che prendono nome dal Cuore di Gesù (25.05.1965), p. 2 [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_1965-05-25__SS_Paulus_VI__Diserti_Interpretes__IT.doc.html.

¹⁵ Tamże, p. 3.

¹⁶ Memoriał Episkopatu Polskiego do Papieża Klemensa XIII o czci Naj­świętszego Serca Jezusowego [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.czasserca.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=53&Itemid=58.

¹⁷ Jan Paweł II, Homilia podczas Mszy Świętej celebrowanej w Bazyli­ce. Dam wam serce nowe i nowego ducha (Paray-le-Monial, 5.10.1986), p. 2, w: tenże, Dzieła zebrane, t. X, Homilie i przemówienia z pielgrzymek – Europa, cz. 2, Francja, Hiszpania, Portugalia, Kraje Beneluksu, Kraków 2008, s. 163-164.

¹⁸ Por. tamże, nr 6, s. 165-166.

¹⁹ Jan Paweł II, Homilia podczas Mszy Świętej i kanonizacji bł. Klaudiu­sza La Colombiere (Rzym, 31.05.1992), p. 6 [online], dostęp: 2013.05.31, http:// www.voxdomini.com.pl/sw/sw50B.html.

²⁰ Tenże, Przemówienie wygłoszone podczas nabożeństwa czerwcowego (Elbląg, 6.06.1999), p. 5, [online], dostęp: 2013.05.31, http://mateusz.pl/jp99/pp/1999/pp19990606c.htm.

²¹ Tenże, Adhortacja apostolska Reconciliatio et poenitantia, p. 31 [on­line], dostęp: 2013.05.31, http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/apost_exhortations/documents/hf_jp-ii_exh_02121984_reconciliatio-et-paenitentia_pl.html.

²² Tamże.

²³ Jan Paweł II, List apostolski Dominicae cenae. O tajemnicy i kulcie Eu­charystii (24.02.1980), p. 3 [online], dostęp: 2013.05.31, http://papiez.wiara.pl/doc/377312.Dominicae-cenae-o-tajemnicy-i-kulcie-Eucharystii.

²⁴ Tamże, p. 3.

²⁵ Jan Paweł II, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętsze­mu Sercu Pana Jezusa. Bóg objawia swą miłość w Sercu Chrystusa (Warszawa, 11.06.1999), p. 1 [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/nspj_11061999.html.

²⁶ Benedykt XVI, List na rozpoczęcie Roku Kapłańskiego z okazji 150. rocznicy „dies natalis” Świętego Proboszcza z Ars, p. 1 [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/listy/ vianney_16062009.html.

²⁷ J. Ratzinger, Duch liturgii, Poznań 2002, s. 47.

²⁸ M. McDonald, A New Reparation: Our Vision of the Sacred Heart Put Into Practice [online], dostęp: 2013.05.31, http://www.new.sacredheartcc.org/component/content/article/35-2010/56-a-new-reparation-our-vision-of-the-sacred-heart-put-into-practice.

²⁹ Por. D. Richo, The Sacred Heart of the World: Restoring Mystical Devo­tion to Our Spiritual Life, New Jersey 2007, s. 7.

³⁰ Por. Permanent Council of the Catholic Bishops’ Conference of the Phil­ippines (CBCP), Pastoral message..., dz. cyt.

³¹ Por. tamże.

³² Por. tamże.

³³ Por. tamże.

³⁴ Tamże.

³⁵ Por. tamże.

³⁶ Tamże.

³⁷ Por. tamże.

³⁸ Por. tamże.

³⁹ Por. tamże.

⁴⁰ Por. tamże.

⁴¹ Por. tamże.

⁴² Por. tamże.

⁴³ Por. tamże.

⁴⁴ Por. tamże.

⁴⁵ Por. tamże.

⁴⁶ Por. tamże.

⁴⁷ Zob. przypis 6.

⁴⁸ Pisał już o tym papież Pius XI. Zob. Pius XI, Encyklika Miserentissimus Redemptor o wspólnym zadośćuczynieniu Najświętszemu Sercu Jezusa (8.05.1928) [online], dostęp: 2013.05.31,  http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/misereatissimus_redemptor_08051928.html.