Aktualność kultu Najświętszego Serca Jezusa w nauczaniu bł. Jana Pawła II

Wprowadzenie

„Serce Wcielonego Słowa jest najdoskonalszym znakiem mi­łości, dlatego pragnąłem osobiście podkreślić, jak wielkie znacze­nie ma dla wiernych zgłębianie tajemnicy tego Serca przepełnio­nego miłością do ludzi i głoszącego niezwykle aktualne orędzie”^{1 –} pisał bł. Jan Paweł II w Liście do ordynariusza Lyonu z okazji stulecia poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Chodzi tu o niezwykle istotną aktualność kultu, gdyż papież we wspomnianym dokumencie mówi o swojej posłudze oraz często zachęca wiernych, aby „wytrwale praktykowali kult, który «zawiera orędzie niezwykle aktualne w naszych czasach»”².

Mówiąc o aktualności kultu Najświętszego Serca Jezusa, na­leży najpierw postawić pytania: Jak rozumieć aktualność, kiedy coś jest aktualne? Czy wtedy, gdy jest na coś zapotrzebowanie w społeczeństwie lub powszechnie o tym się mówi? W teologii coś jest aktualne wówczas, gdy po prostu jest prawdą. O aktualno­ści czegoś świadczy zatem treść zawarta w przekazie, a nie popyt na twierdzenie czy jego popularność. W kontekście aktualności dogmatów papież Paweł VI powiedział ujmując kwestię synte­tycznie: „dogmaty Kościoła są zawsze aktualne, tzn. są zawsze prawdziwe tą prawdą Bożą i nadprzyrodzoną, do której się od­noszą. Prawda Boża nie zmienia się, dlatego dogmaty wiary są zawsze aktualne, tzn. są zawsze prawdziwe”³. Można zatem mówić o takiej aktualności, która daje się poznać w czasie, ale w swojej istocie jest ponad czasem. Jest to właśnie aktualność prawdy.

Aktualność kultu Serca Jezusa w nauczaniu bł. Jana Pawła II⁴ będzie przedstawiona w niniejszym studium w czterech kolejnych punktach. Na początek przyjrzymy się zachęcie papieża do propa­gowania tego właśnie kultu. Następnie zobaczymy, jak rozumiał on teologiczny fundament kultu Serca Jezusa poprzez ukazanie jego wymiaru trynitarnego, aby w ten sposób przejść do ujęcia tego kultu w perspektywie zarówno eklezjologicznej, jak i eucha­rystycznej. Całość analizy nauczania papieża na temat aktualno­ści kultu Serca Jezusa zostanie zwieńczona przypomnieniem jego osobistego świadectwa o tym właśnie kulcie.

Papieskie wezwanie do propagowania kultu Najświętszego Serca Pana Jezusa

Jan Paweł II włącza się w rozwój myśli i przesłania Kościoła o Sercu Pana Jezusa. Przypomina propagujące ten kult dokumen­ty swoich poprzedników (Leona XIII, Piusa X, Piusa XI, Piusa XII i Pawła VI)⁵ i ukazuje ciągłość nauczania na ten temat. O sobie natomiast mówi tak: „wielokrotnie wzywałem mych braci w bi­skupstwie, kapłanów, zakonników i wiernych, aby we własnym życiu pielęgnowali najbardziej autentyczne formy kultu Serca Pana Jezusa”⁶.

Przesłanie o aktualności kultu Najświętszego Serca Jezusa w nauczaniu bł. Jana Pawła II jest szczególnie wyraźne, jeśli zwró­ci się uwagę na mnogość papieskich zachęt do jego rozpowszechniania⁷. Motyw aktualności jest szczególnie widoczny w wypowie­dziach wskazujących na teraźniejszą kondycję człowieka, Kościoła i społeczeństwa: „Serce Chrystusa – powie Jan Paweł II w 2000 roku – kryje w sobie orędzie do każdego człowieka; przemawia także do współczesnego świata”⁸. Należy w tym miejscu podkreś­lić, że papież często też mówi⁹ o współczesnej potrzebie kultu Serca Jezusa, tyle że dostosowanej do obecnych realiów¹⁰.

Znając otaczającą go rzeczywistość, znając świat i Kościół wchodzący w trzecie tysiąclecie, przypominał: „Ludzkość współ­czesna, nierzadko zraniona nienawiścią i przemocą, bardziej niż kiedykolwiek potrzebuje dziś zaznać odkupieńczej mocy Krwi Chrystusa. Tej Krwi, która nie została rozlana daremnie, ale za­wiera w sobie całą moc miłości Bożej i jest rękojmią nadziei, ra­tunku, pojednania. Jednakże aby zaczerpnąć z tego źródła, trzeba powrócić do krzyża Chrystusa, utkwić spojrzenie w Synu Bożym, w Jego przebitym Sercu, w Jego rozlanej Krwi”¹¹. Warto w tym miejscu zauważyć, że zachęta bł. Jana Pawła II do propagowania kultu Najświętszego Serca Jezusa jest zarazem apelem do współ­czesnego człowieka, aby zdobył się na odwagę przeciwstawie­nia popularnemu, zwłaszcza w cywilizacji zachodniej, modelowi życia w ciągłej pogoni oraz poczuciu spóźnienia. Papież nie tyl­ko mówi o „utkwieniu spojrzenia w Synu Bożym, w Jego prze­bitym Sercu”, ale i podkreśla, że: „w społeczeństwie, w którym coraz szybciej rozwija się technika i informatyka, w którym po­chłonięci jesteśmy tysiącami często sprzecznych dążeń, człowiek może zagubić centrum – centrum samego siebie. Ukazując nam swoje Serce, Jezus przypomina przede wszystkim, że właśnie tam, we wnętrzu człowieka rozstrzyga się los każdego, wybór między śmiercią a życiem w wymiarze ostatecznym. On sam daje nam życie w obfitości, które pozwala naszym sercom, czasami zaskle­pionym w obojętności i egoizmie, otworzyć się na wyższą formę życia”¹². Jan Paweł II doskonale znał nie tylko siłę, z jaką przema­wia do człowieka słowo wypowiadane, nawet wielokrotnie powta­rzane, ale i siłę obrazu. Jednak, co należy szczególnie podkreślić, papieskie przesłanie o Sercu Jezusa jawi się nie jako wstrząsający obraz, który ma zaskoczyć i zszokować człowieka w jego „dziś”, ale jako rzeczywistość wzywająca do kontemplacji¹³. Papież pod­kreśla to bardzo jasno, mówiąc: „Jak bardzo jest potrzebne współ­czesnej ludzkości przesłanie, które wypływa z kontemplacji Serca Chrystusa!”¹⁴. Chodzi zatem o poznanie, chodzi o prawdę. Kon­templacja prowadzi człowieka ku głębi (zarówno wewnętrznego życia Boga, jak i samego siebie) poprzez poznanie doświadcze­nia miłości¹⁵, która – będąc doświadczoną, daną niejako z góry człowiekowi – może się stać miłością okazaną innym ludziom, stojącym obok. Staje się ona zatem miłością praktyczną, miło­sierną: „Serce Jezusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego – po­wie Jan Paweł II – jest niewyczerpanym źródłem łask, z którego każdy człowiek może zawsze czerpać miłość, prawdę i miłosierdzie”¹⁶. Nie dziwi nas zatem, że siostrom sercankom w przemy­skiej katedrze zalecił propagowanie kultu Serca Jezusa poprzez miłość praktyczną: „Głoście chwałę Bożego Serca słowem życia, poprzez służebną postawę względem wszystkich potrzebujących pomocy duchowej, moralnej, czy materialnej. Uczcie się od Bo­żego Serca ogarniać waszym sercem każdego człowieka”¹⁷. Nato­miast w liście do Zgromadzenia Księży Najświętszego Serca Jezu­sowego w Polsce przypomniał, że wśród podejmowanych przez nich dzieł szczególnie ważne miejsce zajmuje duszpasterstwo pa­rafialne, którego istotą jest dążenie, aby każdą wspólnotę wier­nych rozpalać charyzmatem miłości do Bożego Serca i duchem wynagrodzenia. Chodzi tu o działanie ze wszech miar praktycz­ne, o dzieło apostolskie, tzn. rekolekcje i misje intronizacyjne¹⁸, których celem jest poświęcenie rodzin i całych wspólnot parafial­nych Boskiemu Sercu Jezusa. „Dzieło to realizujecie od lat z gorli­wością i oddaniem – przypominał Jan Paweł II. – Nie straciło ono nic ze swej aktualności, gdyż także współczesne rodziny potrze­bują wyjątkowego umocnienia i odnowy w Źródle Miłości, któ­rym jest Serce Zbawiciela”¹⁹.

Szczególną formą propagowania kultu Najświętszego Serca Jezusa były akty zawierzenia Sercu diecezji, np. we Włocławku²⁰ w 1991 roku czy II Synodu Plenarnego w Polsce²¹ w 1999 roku. Wśród wielu takich aktów na wyjątkową uwagę zasługuje swo­ista modlitwa wstawiennicza wyrażona właśnie jako zawierze­nie niechrześcijan – żydów i muzułmanów. W rozważaniu przed modlitwą Anioł Pański 23 czerwca 2002 roku Jan Paweł II mó­wił: „Miłosiernemu Sercu Jezusa pragnę dziś zawierzyć w sposób szczególny mieszkańców Ziemi Świętej: żydów, chrześcijan i mu­zułmanów. To Serce, które – «zelżywością napełnione» – nigdy nie żywiło uczuć nienawiści czy zemsty, lecz prosiło o przeba­czenie dla swych zabójców, to Serce wskazuje jedyną drogę do powstrzymania narastającej przemocy: drogę uspokojenia ducha, wzajemnego zrozumienia i pojednania”²².

Mając świadomość odpowiedzialności za przekaz wiary przy­szłym pokoleniom, świadomość komunii diachronicznej charak­teryzującej Kościół katolicki, bł. Jan Paweł II pisał w Liście do ordynariusza Lyonu z okazji stulecia poświęcenia ludzkości Naj­świętszemu Sercu Pana Jezusa: „Również następnym pokoleniom należy zaszczepić pragnienie spotkania Pana, wpatrywania się w Niego, aby potrafiły odpowiedzieć na wezwanie do świętości i mogły odkryć swoją szczególną misję w Kościele i w świecie, realizując w ten sposób swe powołanie chrzcielne”²³.

Wymiar trynitarny kultu Najświętszego Serca Jezusa

O aktualności kultu w teologii katolickiej świadczy jego osa­dzenie trynitarne. Warto rozważyć, czy w taki właśnie sposób kult Najświętszego Serca Jezusa rozumiał bł. Jan Paweł II²⁴. W Naj­świętszym Sercu Jezusa, jak wskazuje papież, „ojcowska miłość Boga objawiła się w sposób najpełniejszy”²⁵. Należy w tym miej­scu zauważyć, że jeśli mówi on o jakiejś rzeczywistości w odnie­sieniu do poszczególnych Osób Boskich, to oznacza to, że mamy do czynienia z przesłaniem wyjątkowym, z czymś zasadniczym, wręcz fundamentalnym dla naszej wiary. Odniesienie Serca Jezu­sa i jego kultu do Trójcy Świętej jawi się jako rdzeń dla argumen­tacji na rzecz aktualności i propagowania wspomnianego kultu. Przecież na trynitologii bł. Jan Paweł II budował całe teologiczne przesłanie swojego pontyfikatu odnośnie do: liturgii, eschatologii, eklezjologii, ekumenizmu, sakramentologii, powołania i posłan­nictwa duchownych i osób konsekrowanych, małżeństw i rodzin.

W Orędziu na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa Jan Paweł II, wskazując na Trójcę Świętą oraz relację człowieka z Bogiem, stwierdza: „Kult Serca Chrystusa, «które jest powszechną siedzibą komunii z Bogiem Ojcem, (_) siedzi­bą Ducha Świętego»²⁶, przyczynia się do umocnienia naszej więzi z Trójcą Świętą”²⁷. Chodzi tu o więź człowieka z komunią miłości Ojca, Syna i Ducha Świętego, o czym Jan Paweł II mówił wielokrotnie²⁸. Nic dziwnego, że podczas nabożeństwa czerwcowego w Elblągu wskazał on na kult Serca Jezusa, a zarazem na Trójcę Świętą i miłość będącą życiem wewnętrznym Boga: „Przyszliśmy tu, aby poprzez to nabożeństwo kontemplować miłość Chrystusa. Jego współczującą dobroć dla każdego człowieka. Kontemplować Jego Serce gorejące miłością Ojca, w pełności Ducha Świętego”²⁹. Do tej miłości będącej życiem wewnętrznym Trójjedynego Boga mamy dostęp dzięki Jezusowi Chrystusowi³⁰, On „dał (_) samego siebie, czyniąc ze swej tragicznej śmierci narzędzie komunii z Bogiem”³¹, komunii z Ojcem³². Wymowne jest sformułowanie, które znajdujemy w adhortacji Ecclesia in Asia: „Jezus, posłany przez Boga komunii oraz będąc prawdziwie Bogiem i prawdziwie czło­wiekiem, ustanowił komunię między niebem a ziemią w swojej własnej osobie”³³. W ten sposób przebite Serce Jezusa, świadczą­ce o śmierci Odkupiciela, jest obrazem otwartości komunii życia wewnętrznego Boga Trójjedynego na człowieka, która jest eklezjotwórcza, o czym będzie mowa później.

W tym miejscu należy wskazać na Serce Jezusa, w którym ob­jawione zostają miłość i działanie uzdalniające Trzech Osób Boskich³⁴. Jest to miłość Ojca, który usynawia ludzi w Jezusie Chry­stusie i pragnie obdarzyć człowieka życiem wiecznym, życiem bez końca. Miłość Boga objawiona w przebitym Sercu Odkupi­ciela jest miłością odwieczną, którą Ojciec miłuje Syna i którą mi­łuje każdego człowieka, co ma określone skutki eschatologiczne. W jednej z homilii papież mówił: „«Popatrzcie, jaką miłością ob­darzył nas Ojciec: zostaliśmy nazwani dziećmi Bożymi: i rzeczy­wiście nimi jesteśmy» (1 J 3,1). Dzisiejsze spotkanie wprowadza nas bezpośrednio w głębię tajemnicy miłości Boga. Uczestniczy­my bowiem w Nieszporach ku czci Najświętszego Serca Pana Je­zusa, które pozwalają nam przeżyć i doświadczyć, czym jest mi­łość, jaką Bóg darzy człowieka. «Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy kto w Niego wie­rzy, nie zginął, ale miał życie wieczne» (J 3,16). Świat jest miłowa­ny przez Boga i będzie miłowany do końca. Przebite na krzyżu i otwarte Serce Syna Bożego świadczy dogłębnie i w sposób de­finitywny o Bożej miłości”³⁵. Serce Jezusa, według Jana Pawła II, zachęca nas, aby zwrócić się ku miłości Ojca³⁶, ono wyraża³⁷ i ob­jawia miłosierną Jego miłość³⁸, i ukazuje prawdę o Bogu i Jego miłości³⁹, która, będąc niepojętą, właśnie w Sercu Zbawiciela prze­bitym włócznią setnika znalazła swój ludzki wyraz⁴⁰.

Kult Najświętszego Serca Jezusa widziany i argumentowany w perspektywie trynitarnej odsłania się dzięki chrystologii. To Je­zus Chrystus prowadzi nas ku poznaniu Trójcy Świętej, On ob­jawia nam tę najgłębszą prawdę o Bogu i Jego życiu wewnętrz­nym. Kult Serca Jezusowego wprowadza w głąb tajemnicy Syna. Przecież, jak przypomina Jan Paweł II, Bóg „ukochał człowieka w Sercu swego Jednorodzonego Syna”⁴¹. „Czcić Serce Chrystusa – mówi błogosławiony papież – oznacza zwrócić się ku głębinom wnętrza Osoby Zbawiciela – owemu wnętrzu, które Biblia utoż­samia właśnie z Jego Sercem”⁴². Jezus Chrystus w głębi swojego wnętrza, w swoim Sercu objawia tajemnicę Ojca, który „jest miło­ścią” (1 J 4,8.16), i człowieka samemu człowiekowi⁴³, jak pisał Jan Paweł II w Orędziu na stulecie poświęcenia ludzkości Najświęt­szemu Sercu Pana Jezusa. W adhortacji apostolskiej Redemptionis donum papież wskazuje, że w Sercu Jezusa Chrystusa człowiek znajduje miłość odkupieńczą i oblubieńczą zarazem⁴⁴. W tym sa­mym tekście przypomina, że w Sercu Odkupiciela świata jest mi­łość Ojca ogarniająca świat i wszystko, co w nim pochodzi od Ojca, ona też dąży do przezwyciężenia w świecie wszystkiego, co nie pochodzi od Ojca⁴⁵. Takie ujęcie jest niczym rozwinięcie my­śli z pierwszej encykliki – Redemptor hominis, w której mowa jest o usprawiedliwieniu człowieka w Sercu Syna. W tym to tekście Jan Paweł II mówił o rzeczywistości, którą – w świetle przytacza­nej już adhortacji Redemptionis donum – można nazwać „prze­dziwną pojemnością Serca Odkupiciela”. W Redemptor hominis czytamy bowiem: „Odkupienie świata – owa wstrząsająca tajem­nica miłości, w której niejako na nowo «powtarza się» tajemnica stworzenia – jest w swoim najgłębszym rdzeniu «usprawiedliwieniem» człowieka w jednym ludzkim Sercu: w Sercu Jednorodzonego Syna, ażeby mogło ono stawać się sprawiedliwością serc tylu ludzi, w tym Przedwiecznym Jednorodzonym Synu przybranych odwiecznie za synów (por. Rz 8,29n.; Ef 1,8) i wezwanych do Łaski, wezwanych do Miłości”⁴⁶. Serce Jezusa jest tak pojemne, że – jak mówi Jan Paweł II – „kryje w sobie na sposób ludzki tajemnicę odwiecznej Bożej miłości”⁴⁷. Papież utożsamia je z „siedzibą mi­łości, która odkupiła świat”⁴⁸, źródłem życia i świętości⁴⁹, źródłem naszego odkupienia⁵⁰, źródłem życia wiecznego dla wszystkich⁵¹, źródłem prawdziwego pokoju⁵². Właśnie w Sercu Syna, pulsuje życie Słowa⁵³, „w nim «mieszka cała Pełnia: Bóstwo, na sposób ciała» (Kol 2,9)”⁵⁴, „znajdują się wszystkie skarby mądrości i umiejętności”⁵⁵. To właśnie Serce jest – jak mówi Jan Paweł II – arcy­dziełem Ducha Świętego⁵⁶. Należy pamiętać, że w wodzie wypły­wającej z Jego przebitego boku (por. J 19,34) rozpoznajemy symbol daru Ducha Świętego (por. J 7,37-39), co papież komentuje w na­stępujący sposób: „A więc Ojciec otacza chwałą Syna dając Mu zdolność przekazywania Ducha wszystkim ludziom”⁵⁷.

Właśnie zwrócenie uwagi na Osobę Ducha Świętego w kon­tekście Serca Jezusa nadaje kultowi Serca nieprzemijającą aktual­ność. To Duch Święty w nauczaniu Jana Pawła II zapewnia ciągle żywą aktualność Kościołowi i jego misji w świecie⁵⁸. Czyż zatem nie o aktualności kultu czytamy w papieskim orędziu: „W Ser­cu Chrystusa żywe jest działanie Ducha Świętego, którego Jezus uznawał za inspiratora swojej misji (Łk 4,18; por. Iz 61,1) i którego przyjście zapowiedział podczas Ostatniej Wieczerzy. To Duch po­maga dostrzec całe bogactwo, jakie kryje się w znaku przebite­go boku Chrystusa, z którego wypłynął Kościół (...). Również za sprawą Ducha Świętego miłość przenikająca Serce Jezusa rozlewa się w sercach ludzi (por. Rz 5,5) i skłania ich do adoracji jego «niezgłębionych bogactw» (por. Ef 3,8) oraz do zanoszenia synowskich i ufnych modlitw do Ojca (por. Rz 8,15-16) przez Zmartwychwsta­łego, który «zawsze żyje, aby się wstawiać za nimi» (Hbr 7,25)”⁵⁹.

Wymiar eklezjologiczny i eucharystyczny kultu Najświętszego Serca Jezusa

Kult Najświętszego Serca Jezusa w nauczaniu Jana Pawła II jest związany z misją Kościoła. Papież wyraźnie przypomniał tę zasa­dę w homilii na zakończenie Drugiego Zgromadzenia Specjalnego Synodu Biskupów poświęconego Europie: „Kościół (...) jest jakby kanałem przenoszącym i rozprzestrzeniającym falę łaski, tryska­jącej z przebitego Serca Odkupiciela”⁶⁰. Relacja z Bogiem zawsze prowadzi do Kościoła, w głąb życia komunii właściwej Kościo­łowi według wzoru trynitarnego. Komunia Osób Trójcy Świętej otwarta na człowieka w Sercu Jezusa Chrystusa jest eklezjotwórcza, dlatego papież mówi, że „Z Serca ukrzyżowanego Chrystusa rodzi się nowa ludzkość”⁶¹. Chodzi o zrodzenie, które dokonuje się przez chrzest święty otwierający wierzącym drogę do Bożego życia, czego najwymowniejszym znakiem jest udział w Euchary­stii. Według Jana Pawła II kontemplacja Serca Jezusa w Euchary­stii jest dla wiernych pomocą w odkrywaniu sensu ich chrztu⁶².

Eucharystia rozumiana w całym swoim bogactwie jako sakra­ment ofiary, komunii i obecności⁶³ jest aktualnym, żywym i oży­wiającym dostępem do otwartego Serca Jezusa⁶⁴. Przecież, jak czy­tamy w adhortacji Ecclesia in Europa, „celem liturgii Kościoła nie jest uśmierzanie pragnień i lęków człowieka, ale słuchanie i przyj­mowanie do Serca Jezusa Żyjącego, który czci i wielbi Ojca, by Go czcić i wielbić razem z Nim”⁶⁵. Natomiast mówiąc o Sercu Je­zusa, Jan Paweł II podkreśla, że „Kościół nieustannie kontemplu­je miłość Bożą, objawioną we wzniosły i jedyny w swoim rodzaju sposób na Kalwarii, podczas męki Chrystusa – ofiary, która zostaje sakramentalnie uobecniona w każdej Eucharystii”⁶⁶. Eucharystia jest także sakramentem, który przypomina nam o potrzebie dzięk­czynienia Ojcu. Właśnie dziękczynienie, według Jana Pawła II, odsyła nas ku Sercu Syna: „Dziękczynna pieśń Kościoła towarzy­szy sprawowaniu Eucharystii: rodzi się niejako z samego jej wnę­trza. Rodzi się bowiem z Serca Syna, który żył dziękczynieniem”⁶⁷.

Jak naucza papież, „cały kult Serca Jezusa we wszystkich swo­ich przejawach jest głęboko eucharystyczny”⁶⁸, jest zatem zawsze aktualny, tak jak aktualna jest Eucharystia i jak aktualny jest Ko­ściół przez nią budowany. Eucharystyczne ukierunkowanie tego kultu gwarantuje jego aktualność i eklezjalność, umieszczając go zawsze w centrum codziennego życia Kościoła. Czyż nie taką myśl Jana Pawła II odnajdujemy już w pierwszej jego encyklice, gdy przypomina, że Kościół nie przestaje przeżywać śmierci i zmar­twychwstania Pana Jezusa, gdyż są one treścią „codziennego ży­cia Kościoła” w Eucharystii? Po tym stwierdzeniu, w nawiązaniu do kultu Najświętszego Serca Jezusa, dodaje, że: „Kościół stale sprawuje Eucharystię, znajdując w niej «źródło życia i świętości» (por. Litania do Najświętszego Serca Pana Jezusa), znak skutecz­ny łaski i pojednania z Bogiem, zapowiedź życia wiecznego”⁶⁹.

Od strony praktyki kościelnej eucharystyczny kult Serca Pana Jezusa, będąc zakorzenionym i znajdując swoje zwieńczenie we mszy świętej, wyraża się w pobożnych ćwiczeniach, które pobu­dzają wiernych do życia w harmonii z Chrystusem „cichym i po­kornym sercem” (por. Mt 11,29), i pogłębia się przez adorację⁷⁰. „Obecność Jezusa w tabernakulum winna stanowić jakby biegun przyciągania dla coraz większej liczby dusz w Nim zakochanych, zdolnych przez długi czas słuchać Jego głosu i niemal odczu­wać bicie Jego serca. «Skosztujcie i zobaczcie, jak dobry jest Pan!» (Ps 34[33],9)”71 – pisał Jan Paweł II w Liście apostolskim Mane no­biscum Domine. Nawiązując do tych słów, można powiedzieć, że eucharystyczny kult Serca Jezusa jest sposobem wsłuchania się we wzorcze dla człowieka bicie Serca wcielonego Syna Bożego.

Kult Najświętszego Serca Jezusa – osobiste świadectwo bł. Jana Pawła II

Ukazany wymiar trynitarny oraz wynikający z niego wymiar eklezjalny i eucharystyczny kultu Najświętszego Serca Jezusa w na­uczaniu bł. Jana Pawła II nabierają szczególnej wyrazistości, jeśli uwzględni się osobiste świadectwo papieża. W Elblągu podczas nabożeństwa czerwcowego przed wystawionym Najświętszym Sa­kramentem mówił: „Dziękuję Bożej Opatrzności, że mogę wraz z wami, tu obecnymi, oddać cześć i uwielbienie Najświętszemu Sercu Jezusa, w którym ojcowska miłość Boga objawiła się w spo­sób najpełniejszy. Cieszę się, że ta pobożna praktyka, aby codzien­nie w miesiącu czerwcu odmawiać albo śpiewać Litanię do Naj­świętszego Serca Pana Jezusa, jest w Polsce ciągle żywa i ciągle podtrzymywana”⁷². Jeszcze wyraźniejsze świadectwo dał w liście z okazji 750-lecia święta Bożego Ciała, w którym, ukazując nie­co ze swojej osobistej tajemnicy i intymnej relacji z Odkupicie­lem, pisał następująco: „Pięknie jest przebywać z Jezusem: spo­czywając na Jego piersi jak umiłowany uczeń, możemy doznać nieskończonej miłości Jego Serca”⁷³. Podobnie w ostatniej swojej encyklice stwierdza: „Pięknie jest zatrzymać się z Nim i jak umi­łowany Uczeń oprzeć głowę na Jego piersi (por. J 13,25), poczuć dotknięcie nieskończoną miłością Jego Serca”⁷⁴.

Kult Najświętszego Serca Jezusa w nauczaniu i codziennej praktyce życia bł. Jana Pawła II uwidacznia się jeszcze wyraźniej, gdy uwzględni się jego zamiłowanie do osobistej adoracji Naj­świętszego Sakramentu⁷⁵. W książce Wstańcie, chodźmy!, wspo­minając swoją posługę biskupią w Krakowie, mówi o doświad­czeniu związanym z „kaplicą przy Franciszkańskiej 3”, o miejscu i czasie spędzonym w obecności Jezusa w Eucharystii: „Kaplica jest tak blisko, żeby wszystko w życiu biskupa – nauczanie, de­cyzje, duszpasterstwo – zaczynało się u stóp Chrystusa utajonego w Najświętszym Sakramencie”⁷⁶. Zapewne jakimś wyrazem oso­bistego doświadczenia ojca świętego z lat posługi w Krakowie, ale i tej w Rzymie, jest to, co napisał w adhortacji Pastores gregis, mówiąc o codziennym życiu biskupa: „Miłość biskupa do Eu­charystii świętej wyraża się również wówczas, gdy w ciągu dnia poświęca nawet znaczną część swojego czasu na adorację przed tabernakulum. Biskup otwiera wtedy przed Panem swoją duszę, aby cała została przeniknięta i ukształtowana przez miłość wylaną na krzyżu przez Najwyższego Pasterza owiec, Tego, który za nich przelał własną krew i oddał własne życie”⁷⁷. Dając wyraz swojemu umiłowaniu adoracji i chcąc do niej zachęcić jak największą ilość wiernych, 2 grudnia 1981 roku Jan Paweł II zainaugurował wie­czystą adorację Najświętszego Sakramentu w bazylice św. Piotra. Podczas tej uroczystości wyznał, że ta wieczysta adoracja w ba­zylice watykańskiej była pragnieniem jego serca⁷⁸.

Podsumowanie

Zagadnienie kultu Najświętszego Serca Jezusa w nauczaniu bł. Jana Pawła II nie tylko wpisuje się w przestrzeń działań pobożnościowych czy ewangelizacyjnych Kościoła, ale raczej nale­ży je widzieć jako wydarzenie, w którym Bóg odsłania się czło­wiekowi. Ujmijmy to obrazowo: otwierając ranę w swoim Sercu, pozwala człowiekowi poznawać siebie, swoje życie wewnętrzne, poznawać miłość Jemu właściwą i w konsekwencji jeszcze bardziej poznawać Kościół jako dar Boży dany z przebitego boku Pana. Aktualność tego kultu jest zatem związana, po pierwsze, z praw­dą o Bogu i Jego życiu, do którego nas zaprasza, oraz, po drugie, z prawdą o Kościele, któremu Chrystus obiecał Ducha prawdy. Kościołowi ta prawda jest dana, Kościołowi ta prawda się odsła­nia, Kościół ją rozpoznaje i nią oraz według niej żyje.

Dopełnieniem przedstawionej analizy niech będzie fragment homilii bł. Jana Pawła II, z Włocławka z 1991 roku. Papież mówi w niej o „płomieniu odnawiającej miłości”. Właśnie ten płomień wydaje się stać na straży aktualności kultu Najświętszego Serca Jezusa: „Nie ma miłości większej niż ta, która na końcu objawia się w Sercu przebitym włócznią setnika na Golgocie. «Moje serce (...) się wzdryga i rozpalają się moje wnętrzności. Nie chcę, aby wybuchnął płomień mego gniewu» (Oz 11,8-9). Tak. Ten płomień gniewu wybuchnął i strawił Serce Syna. A w Sercu Syna ten Boży płomień pozostał dla każdego człowieka nie jako płomień nisz­czącej kary, ale jako płomień odnawiającej miłości”⁷⁹.

Przypisy

¹ Jan Paweł II, List do ordynariusza Lyonu z okazji stulecia poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa – „Pielęgnujcie kult Najświętszego Serca Pana Jezusa” (4.06.1999), 3.

² Tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa – „Bóg objawia swą miłość w Sercu Chrystusa” (11.06.1999.), 1.

³ Paweł VI, Rozważanie w czasie Audiencji Generalnej. Aktualność Soboru Watykańskiego (10.12.1969).

⁴ Na temat kultu Serca Chrystusa w nauczaniu Jana Pawła II por. C. Drą­żek, Kult Serca Pana Jezusa w nauczaniu Jana Pawła II, w: Serce otwarte dla każdego. Tajemnica Serca Chrystusa w nauczaniu Jana Pawła II, red. tenże, Kraków 2004, s. 13-37; J.K. Miczyński, Cywilizacja miłości i kult Najświętszego Serca w nauczaniu Jana Pawła II, w: A. Gąsior, J. Królikowski, P. Łabuda (red.), Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, Tarnów 2007, s. 109-131.

⁵ Por. J. Królikowski, Intronizacja Najświętszego Serca Jezusa. Historia i założenia teologiczne, Częstochowa 2006, s. 11.

⁶ Jan Paweł II, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości..., dz. cyt., 1.

⁷ Por. tenże, Homilia podczas liturgii słowa na zakończenie II Synodu Plenarnego (Warszawa, 11.06.1999.), 6: „I ja zachęcam was do odnowy i roz­woju czci Najświętszego Serca Pana Jezusa. Przybliżajcie do tego «Źródła ży­cia i świętości» osoby, rodziny, wspólnoty parafialne, środowiska, aby mogły z Niego czerpać «niezgłębione bogactwo Chrystusa» (Ef 3,8). Tylko ludzie «w mi­łości wkorzenieni i ugruntowani» (Ef 3,17) potrafią przeciwstawiać się cywili­zacji śmierci i tworzyć na gruzach nienawiści, pogardy i przemocy cywilizację, która ma swoje źródło w Sercu Zbawiciela”. Tenże, Adhortacja Reconciliatio et paenitentia, 35: „zachęcam wszystkich, by wraz ze mną zwrócili się do Chry­stusowego Serca”.

⁸ Tenże, Serce Jezusa źródłem łask, Rozważanie przed modlitwą „Anioł Pański” (2.07.2000), 1.

⁹ Tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości..., dz. cyt., 1: „Z okazji uroczystości Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz poświęconego mu miesią­ca czerwca zachęcałem często wiernych, aby wytrwale praktykowali ten kult”.

¹⁰ Por. tenże, List do ordynariusza Lyonu z okazji stulecia poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa..., dz. cyt., 4: „Wzywam zatem wszystkich wiernych, aby nadal gorliwie pielęgnowali kult Najświętszego Serca Pana Jezusa, przystosowując go do naszych czasów, ażeby dzięki temu mogli nieustannie czerpać z jego niezgłębionych bogactw i umieli z radością na nie odpowiadać, miłując Boga i braci, znajdując pokój, wchodząc na drogę pojed­nania i umacniając swą nadzieję, że kiedyś będą żyć pełnią Boga we wspól­nocie ze wszystkimi świętymi”; tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludz­kości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa..., dz. cyt., 2: „Pragnę przekazać słowa aprobaty i zachęty tym, którzy w Kościele z jakiegokolwiek tytułu nadal prak­tykują, pogłębiają i krzewią kult Serca Chrystusa, posługując się językiem i for­mami dostosowanymi do naszych czasów, tak aby móc go przekazać następ­nym pokoleniom w tym samym duchu, jaki zawsze go ożywiał”; tenże, List z okazji ogólnopolskich uroczystości ku czci Serca Pana Jezusa w Krakowie (22.06.2000): „Prośmy gorąco Serce Boże, «w którym są wszystkie skarby mą­drości i umiejętności», aby było Ono natchnieniem i światłem dla ludzkości wchodzącej w trzecie tysiąclecie”.

¹¹ Jan Paweł II, Serce Jezusa źródłem łask..., dz. cyt., 2.

¹² Tenże, 1.

¹³ Por. J.K. Miczyński, Cywilizacja miłości..., dz. cyt., s. 119-124.

¹⁴ Jan Paweł II, Serce Chrystusa. Rozważanie przed modlitwą „Anioł Pań­ski” (23.06.2002), 2.

¹⁵ Por. tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa..., dz. cyt., 1: „Człowiek (...) potrzebuje Serca Chrystusa, aby poznawać Boga i samego siebie; potrzebuje go, aby budować cywiliza­cję miłości”.

¹⁶ Jan Paweł II, Serce Jezusa źródłem łask..., dz. cyt., 1; Por. Jan Paweł II, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości., dz. cyt., 2: „Także dzisiaj trze­ba tak prowadzić wiernych, aby wpatrywali się z uwielbieniem w tajemnicę Chrystusa, Boga-Człowieka, a przez to stawali się ludźmi życia wewnętrzne­go, którzy słyszą i realizują powołanie do nowego życia, do świętości, do wy­nagradzania, które jest apostolskim współuczestnictwem w dziele zbawiania świata; ludźmi, którzy przygotowują się do nowej ewangelizacji, dostrzegając w Sercu Chrystusa serce Kościoła. Świat musi koniecznie zrozumieć, że chrze­ścijaństwo jest religią miłości”; S. Jaśkiewicz, Kult Najświętszego Serca kultem sprawiedliwości i miłosierdzia Bożego, w: Tajemnica Najświętszego Serca Je­zusa, dz. cyt., s. 85-108.

¹⁷ Jan Paweł II, Przemówienie wygłoszone podczas nawiedzenia katedry w Przemyślu (2.06.1991), 3.

¹⁸ Na temat wspomnianych tu intronizacji por. J. Mikrut, Rekolekcje w dzie­le intronizacji Najświętszego Serca Pana Jezusa, Króla królów i Pana panują­cych, w: Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, dz. cyt., s. 148-152.

¹⁹ Jan Paweł II, Dajcie poznać światu miłość Serca Jezusa. List Papieża do Zgromadzenia Księży Najświętszego Serca Jezusowego w Polsce (2.08.2003). Por. tenże, List z okazji ogólnopolskich uroczystości..., dz. cyt.: „Podstawowym środowiskiem, gdzie rozwija się cywilizacja miłości, jest rodzina, dlatego cie­szę się, że rodziny w Polsce poświęcają się Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Serce Boże daje moc i łaskę, aby stały się one Kościołem domowym, szkołą ofiarnej miłości, wiary i szacunku dla życia”.

²⁰ Tenże, Słowa skierowane do wiernych po Mszy świętej we Włocław­ku (7.06.1991): „W dniu, w którym Kościół wskazuje nam miłość objawioną w znaku przebitego boku Pana naszego Jezusa Chrystusa, rozpiętego na krzy­żu, z którego wypłynęła krew i woda, w obecności biskupów, kapłanów i dia­konów oraz zebranych tutaj wiernych, poświęcam diecezję włocławską wraz z całą powierzoną mi owczarnią Najświętszemu Sercu Jezusowemu, aby na zawsze pozostała «wybranym plemieniem, królewskim kapłaństwem, narodem świętym, ludem [Bogu] na własność przeznaczonym» (1 P 2,9)”.

²¹ Por. tenże, Homilia podczas liturgii słowa., dz. cyt., 6.

²² Tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie., dz. cyt., 2.

²³ Tenże, List do ordynariusza Lyonu., dz. cyt., 4.

²⁴ Do pogłębienia teologicznego rozumienia tego kultu w perspektywie trynitarnej zachęca również ks. prof. Janusz Królikowski. Por. J. Królikowski, Najświętsze Serce Jezusa. Depozyt wiary i łaski, w: Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, dz. cyt., s. 11-12. Cennym opracowaniem na temat miłości Trój­cy Świętej i Serca Jezusa jest studium Anny Gąsior. Por. A. Gąsior, Serce Jezu­sa symbolem Trójcy Świętej zbawiającej człowieka, w: Tajemnica Najświętsze­go Serca Jezusa, dz. cyt., s. 26-48.

²⁵ Jan Paweł II, Homilia podczas nabożeństwa czerwcowego (Elbląg, 6.06.1999), 1.

²⁶ Giovanni Paolo II, Insegnamenti, XVII, 1 [1994], 1152. Warto w tym miejscu wskazać inne wypowiedzi papieża, w których mówi o komunii Osób Boskich (por. Jan Paweł II, Encyklika Dominum et vivificantem, 11: „[Bóg jest – CS] „niewysłowioną Jednością komunii Ojca, Syna i Ducha Świętego”; Jan Paweł II, tamże, 9: „Ojciec, Syn i Duch Święty – Boska Jedność Trójcy”.

²⁷ Jan Paweł II, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości., dz. cyt., 4.

²⁸ Por. tenże, Encyklika Evangelium vitae, 37; tenże, Adhortacja Christi­fideles laici, 31, 52; tenże, Adhortacja Familiaris consortio, 11; tenże, List apo­stolski Mulieris dignitatem, 7; tenże, Katecheza. Stwórca aniołów – istot wol­nych (23.07.1986), 3.

²⁹ Jan Paweł II, Homilia podczas nabożeństwa czerwcowego, dz. cyt., 2.

³⁰ Por. tenże, Adhortacja Christifideles laici, 18: „Zjednoczeni z Synem w miłości Ducha Świętego, chrześcijanie są równocześnie zjednoczeni z Oj­cem”. Tenże, Katecheza. Jezus Chrystus a objawienie trynitarne (19.08.1987), 2: „Prawda o Jezusie Chrystusie Synu Bożym stanowi w samoobjawieniu się Boga ten «newralgiczny» punkt, poprzez który odsłania się niewysłowiona tajemnica Boga w Trójcy Przenajświętszej Jedynego. Według Listu do Hebrajczyków bo­wiem, kiedy Bóg «w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna» (Hbr 1,2), wówczas odsłoniła się rzeczywistość życia wewnętrznego Boga, tego życia, w którym Bóg pozostając absolutną jednością Bóstwa, równocześnie jest Trójcą, czyli Boską komunią Osób. O tej komunii świadczy Syn, który «wyszedł od Ojca i przyszedł na świat» (por. J 16,28). Jedynie On”.

³¹ Por. tenże, Katecheza. Chrystus – wzorem doskonałej miłości, która swój szczyt osiąga w ofierze krzyża (31.08.1988.), 9.

³² Por. tenże, Encyklika Redemptoris missio, 44.

³³ Tenże, Adhortacja Ecclesia in Asia, 13.

³⁴ Por. tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości..., dz. cyt., 4: „Skła­dajmy dzięki Bogu, naszemu Ojcu, który objawił nam swoją miłość w Sercu Chrystusa i poświęcił nas przez namaszczenie Duchem Świętym, tak abyśmy jednocząc się z Chrystusem, adorując Go na każdym miejscu i zbożnie postę­pując poświęcali Mu cały świat i nowe tysiąclecie”.

³⁵ Tenże, Homilia podczas nieszporów (15.06.1999), 1.

³⁶ Por. tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości..., dz. cyt., 2: „Serce Zbawiciela zachęca, aby zwrócić się ku miłości Ojca, który jest źródłem wszelkiej prawdziwej miłości. «W tym przejawia się miłość, że nie my umiło­waliśmy Boga, ale że On sam nas umiłował i posłał Syna swojego jako ofia­rę przebłagalną za nasze grzechy» (1 J 4,10). Od Ojca, bogatego w miłosier­dzie i współczucie, Jezus nieustannie otrzymuje miłość, którą obdarza ludzi (por. Ef 2,4; Jk 5,11). W Jego Sercu objawia się zwłaszcza wielkoduszność Boga wobec grzesznika. W odpowiedzi na grzech Bóg nie umniejsza swojej miłości, ale rozszerza ją w geście miłosierdzia, który przeradza się w inicjaty­wę odkupienia”.

³⁷ Por. Jan Paweł II, Tajemnica Serca Jezusa, Rozważanie przed modli­twą „Anioł Pański” (20.06.2004.), 2.

³⁸ Por. tenże, Encyklika Dives in misericordia, 13: „W sposób szczególny zdaje się Kościół wyznawać miłosierdzie Boga i oddawać mu cześć, zwracając się do Chrystusowego Serca; właśnie bowiem zbliżenie do Chrystusa w tajem­nicy Jego Serca pozwala nam zatrzymać się w tym niejako centralnym a zara­zem po ludzku najłatwiej dostępnym punkcie objawiania miłosiernej miłości Ojca, które stanowiło centralną treść mesjańskiego posłannictwa Syna Czło­wieczego”; tenże, Adhortacja Reconciliatio et paenitentia, 35: „[Serce Chrystu­sowe – SC] jest wymownym znakiem Bożego miłosierdzia”.

³⁹ Por. tenże, Homilia podczas nabożeństwa czerwcowego, dz. cyt., 2: „«Serce Jezusa, źródło życia i świętości, zmiłuj się nad nami». Tak wołamy w litanii. Wszystko, co Bóg chciał nam powiedzieć o sobie, o swojej miłości, to wszyst­ko w jakiś sposób złożył w swym Sercu, w Sercu swego Syna i przez to Serce wyraził. Stoimy wobec niezgłębionej tajemnicy. Poprzez Serce Jezusa odczytu­jemy cały odwieczny Boży plan zbawienia. A jest to plan miłości. Litania, którą śpiewaliśmy, w sposób przedziwny zawiera całą tę prawdę”.

⁴⁰ Por. tenże, Homilia podczas liturgii słowa na zakończenie II Synodu Plenarnego., dz. cyt., 6.

⁴¹ Tenże, Homilia podczas beatyfikacji ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego i nabożeństwa czerwcowego (7.06.1999), 2.

⁴² Tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie..., dz. cyt., 1.

⁴³ Por. tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości., dz. cyt., 3.

⁴⁴ Por. tenże, Adhortacja Redemptionis donum, 8: „W ten sposób w pro­fesję zakonną wpisuje się podobieństwo tej miłości, która w Sercu Chrystusa jest odkupieńcza i oblubieńcza zarazem”.

⁴⁵ Por. tamże, 9: „Profesja zakonna zakorzenia w sercu każdego i każ­dej z Was, drodzy Bracia i Siostry, Miłość Ojca – tę miłość, która jest w Ser­cu Jezusa Chrystusa, Odkupiciela świata. Miłość ta ogarnia świat i wszystko, co w nim pochodzi od Ojca – natomiast ta sama miłość dąży do przezwycię­żenia w świecie wszystkiego, co nie pochodzi od Ojca”. Tekst łaciński wydaje się tu bardziej precyzyjny: In corde cuiusque vestrum, diletti Fratres et Sorores, professio religiosa reponit Patris amorem, amorem illum, qui in corde est lesu Christi, mundi Redemptoris. Amor hic mundum amplectitur et omne, quod in illo venit a Patre, idemque amor eo contendit ut in mundo vincat omne, quod „non est ex Patre”.

⁴⁶ Tenże, Encyklika Redemptor hominis, 9.

⁴⁷ Tenże, Homilia w czasie Mszy świętej (Włocławek, 7.06.1991), 3

⁴⁸ Tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie..., dz. cyt., 1.

⁴⁹ Por. tenże, List z okazji ogólnopolskich uroczystości ku czci Serca Pana Jezusa..., dz. cyt.: „Serce Chrystusa przebite na krzyżu włócznią żołnierza jest nieustannie otwarte dla ludzi. Wystarczy tylko odpowiedzieć miłością na Jego miłość i wiernością na Jego wierność. Z Bożego Serca, tego «źródła życia i świętości», czerpiemy nieprzerwanie siłę do budowania w nas samych i w świecie cywilizacji prawdy i miłości”; tenże, Homilia w czasie Mszy świętej (Włocła­wek, 7.06.1991), 2.

⁵⁰ Por. tenże, Homilia podczas nabożeństwa czerwcowego, dz. cyt., 2.

⁵¹ Por. tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie., dz. cyt., 1.

⁵² Por. tenże, Homilia podczas beatyfikacji ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego., dz. cyt., 2.

⁵³ Por. tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie., dz. cyt., 1.

⁵⁴ Tenże, Homilia podczas beatyfikacji ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego., dz. cyt., 2.

⁵⁵ Tenże, Serce Chrystusa. Rozważanie..., dz. cyt., 1.

⁵⁶ Tamże.

⁵⁷ Tenże, Katecheza. Chwała Trójcy Świętej w męce (3.05.2000), 5.

⁵⁸ Por. tenże, Katecheza. Duch światłem duszy (24.04.1991), 6: „Duch Świę­ty uczy chrześcijanina prawdy jako zasady życia. Wskazuje konkretne zasto­sowanie słów Jezusa w życiu każdego człowieka. Pozwala odkryć aktualność i wartość Ewangelii w każdej ludzkiej sytuacji”; tenże, Katecheza. Parakletos – Duch Prawdy (17.05.1989), 5: „Duch Prawdy, «przypominając» słowa i czyny oraz całą zbawczą tajemnicę Chrystusa, uobecnia je stale w Kościele, sprawia, że stale są aktualne – a równocześnie przyoblekają się w aktualność Kościoła – wspólnoty zbawienia”.

⁵⁹ Tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa., dz. cyt., 3.

⁶⁰ Tenże, Homilia w czasie Mszy Świętej koncelebrowanej na zakończe­nie Drugiego Zgromadzenia Specjalnego Synodu Biskupów poświęconego Eu­ropie (23.10.1999), 2.

⁶¹ Tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa., dz. cyt., 1.

⁶² Por. tamże, 2.

⁶³ Por. Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, 20; tenże, Encyklika Ecclesia de Eucharistia, 61.

⁶⁴ Por. Z. Klafka, Eucharystia objawieniem i darem najświętszego Ser­ca Pana Jezusa, w: Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, dz. cyt., s. 49-65; P. Łabuda, Eucharystia darem miłości Serca Chrystusowego. „Bierzcie i jedz­cie, to jest Ciało moje” (Mt 26,26 par.), w: Tajemnica Najświętszego Serca Jezusa, dz. cyt., s. 66-84.

⁶⁵ Jan Paweł II, Adhortacja Ecclesia in Europa, 71.

⁶⁶ Tenże, List do ordynariusza Lyonu z okazji stulecia poświęcenia ludz­kości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa..., dz. cyt., 3.

⁶⁷ Tenże, Katecheza. Syn żyje dziękczynieniem dla Ojca (29.07.1987), 8.

⁶⁸ Tenże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Sercu Pana Jezusa., dz. cyt., 4.

⁶⁹ Tenże, Encyklika Redemptor hominis, 7.

⁷⁰ Tamże, Orędzie na stulecie poświęcenia ludzkości Najświętszemu Ser­cu Pana Jezusa., dz. cyt., 4.

⁷¹ Tenże, List apostolski Mane nobiscum Domine, 18.

⁷² Tenże, Homilia podczas nabożeństwa czerwcowego, dz. cyt., 1.

⁷³ Tenże, List z okazji 750-lecia święta Bożego Ciała (28.05.1996), 5.

⁷⁴ Tenże, Encyklika Ecclesia de Eucharistia, 25.

⁷⁵ Więcej na temat adoracji eucharystycznej w życiu Jana Pawła II por. C. Smuniewski, Niewyczerpalne źródło świętości. Eschatologiczne ukierunko­wanie adoracji w nauczaniu Jana Pawła II, Kraków 2008, s. 139-142.

⁷⁶ Jan Paweł II, Wstańcie, chodźmy!, Kraków 2004, s. 115.

⁷⁷ Tenże, Adhortacja Pastores gregis, 16.

⁷⁸ Tenże, Przemówienie podczas inauguracji wieczystej adoracji w Bazy­lice Watykańskiej (2.12.1981), 1.

⁷⁹ Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy świętej (Włocławek, 7.06.1991), 3.